ABSTRAK
Raja Ali Haji merupakan seorang
tokoh karya agung yang berasal daripada keluarga bangsawan di Riau.Beliau telah
dilahirkan sekitar tahun 1808 dan telah dipelihara oleh bapa beilau yang
berketurunan Arab dan ibu yang berketurunan India Muslim.Sejak kecil, beliau
telah diberikan pendidikan yang terbaik oleh ibu bapa beliau yang merupakan
individu yang memiliki ilmu pengetahuan yang tinggi.Setelah meningkat dewasa,
beliau telah menyebarluaskan ilmu pengetahuan yang diperoleh sepanjang
pengemberaan beliau bersama Raja Ahmad dengan mengarang serta menjadi guru
kepada mereka yang memerlukan.Beliau telah mengarang pelbagai kitab serta syair
yang sarat dengan maklumat, nasihat serta pengajaran yang boleh dijadikan
iktibar oleh masyarakat terutamanya masyarakat Melayu.Ada antara syair beliau
yang telah dijadikan sebagai teks rujukan di sekolah.Hal ini demikian kerana,
kandungan syair tersebut yang memiliki banyak unsur nasihat. Beliau juga memiliki kepakaran dalam pelbagai
bidang lain selain daripada bidang keagamaan.
Beliau sangat menguasai bidang bahasa, sejarah dan ketatanegaraan.
1.0
Pengenalan
Raja
Ali Haji merupakan seorang ulama, ahli sejarah serta tokoh yang terkenal dalam
arena bahasa. Nama sebenar beliau ialah
Raja Ali Haji bin Raja Ahmad dan beliau dilahirkan pada tahun 1808 Masihi di
pusat Kesultanan Riau-Lingga di Pulau Penyengat yang merupakan kawasan pentadbiran keluarga beliau sendiri. Menurut sejarah daripada masyarakat yang
mendiami kawasan pulau tersebut, pulau ini merupakan kawasan di mana banyak
karya sastera dan kebudayaan Melayu telah terhasil oleh tokoh Melayu yang telah
wujud sepanjang abad ke-19 sehingga abad ke-20.Tokoh tersebut termasuklah Raja
Ahmad iaitu bapa Raja Ali Haji.Beliau telah meninggal dunia pada tahun 1873
Masihi di tempat lahir beliau sendiri iaitu di Pulau Penyengat dan disemadikan
di kompleks makam ibunya iaitu Engku Putri Raja Hamidah.Di sepanjang dinding
bangunan makam beliau telah diabadikan karya beliau iaitu Gurindam Dua belas
yang mana berupaya mengingatkan pengunjung yang melawat makam tersebut kepada
beliau yang merupakan penulis yang hebat.
Minat
beliau dalam bidang penulisan ini diwarisi oleh ayahanda beliau iaitu Raja
Ahmad.Raja Ahmad merupakan anak sulung kepada Raja Haji.Beliau sangat meminati
bidang sejarah dan pernah menghasilkan sebuah karya berbentuk syair iaitu Syair Perang Johor yang menceritakan
berkenan peperangan yang berlaku antara Kesultanan Johor dan Kesultanan Acheh
pada abad ke-17.Selain itu, bapa Raja Ali Haji juga pernah menyusun sebuah
puisi berkenaan sejarah orang Bugis dan hubungannya dengan raja-raja
Melayu.Bakat dan minat menulis serta mengarang dalam diri Raja Ahmad ini telah
diwarisi oleh Raja Ali Haji.Hal ini demikian kerana sejak masih remaja, beliau
telah mengikut ayahandanya menyertai ekspedisi dan menerokai segenap wilayah
yang banyak memberikan pengalaman dan ilmu pengetahuan sehingga beliau menjadi
penulis yang hebat.
Raja Ali Haji memiliki pengetahuan
yang sangat luas dalam bidang agama Islam serta ilmu mentadbir.Hal ini demikian
kerana beliau rajin mempelajari ilmu agama daripada ulama tempatan dan luar negeri.Memiliki
ilmu pengetahuan yang banyak dalam bidang agama menjadikan beliau sebagai
seorang guru agama dan bahasa Arab di kawasan petempatan beliau.Ramai anak muda
tempatan mempelajari berkenaan ilmu agama dan bahasa Arab daripada beliau. Beliau memiliki ilmu pentadbiran kerana sejak
usia 20 tahun, beliau sudah diberi peluang untuk menggalas tanggungjawab untuk
menjaga hal ehwal kenegaraan. Selain
daripada kedua-dua ilmu tersebut, beliau juga memiliki ilmu dalam pelbagai
bidang lain seperti bidang bahasa, sastera, sejarah serta undang-undang.
2.0 Latar
Belakang Keluarga
Keluarga
Raja Ali Haji merupakan sebuah keluarga yang berpengaruh di Riau.Hal ini
demikian kerana mereka merupakan keturunan kerabat diraja Riau. Datuk Raja Ali
Haji iaitu Raja Haji Fisabilillah merupakan Yang Dipertuan Muda (YDM) Riau yang
keempat dan diberi mandate menyandang jawatan YDM kerana usaha beliau
menjadikan Kesultanan Riau-Lingga sebagai sebuah pusat perdagangan terpenting
di Riau. Selain itu, beliau dipilih
menjadi YDM kerana beliau merupakan seorang yang terkenal dengan sifat
keberanian kerana melawan penjajah Belanda.
Sekitar tahun 1756 M-1758 M, datuk Raja Ali Haji bersama sepupu beliau
iaitu Daeng Kemboja menjadi pemimpin pasukan Melayu yang berasal dari Linggi,
Rembau, Klang, Selangor dan Siak untuk melawan pihak Belanda dalam Perang
Linggi. Akhirnya, Raja Haji terbunuh
dalam peperangan melawan Belanda yang dipimpin oleh Jacob Pieter van Braam di
Melaka pada 18 Jun 1784 M.
Bapa Raja Ali Haji iaitu Raja Ahmad
dilahirkan pada sekitar tahun 1773 M dan merupakan orang yang terawal dalam
kumpulan anak raja Bugis yang menunaikan fardhu haji. Beliau telah menghasilkan banyak karya
sastera dan salah satunya ialah Taufat al-Nafis yang bermaksud Bingkisan
Berharga yang menceritakan sejarah Melayu.Tuhfat al-Nafis ini ditulis oleh Raja
Ahmad dan disambung pula penulisannya oleh anaknya, Raja Ali Haji.Selain itu,
beliau juga mengarang Syair Ungku Puteri (1835), Syair Raksi (1841) dan Syair Perang
Johor (1843).Beliau banyak menulis karya berkenaan sejarah kerana beliau
dikenali sebagai pemerhati sejarah lampau.Syair Perang Johor yang ditulis oleh
beliau mengandungi fakta perang Kesultanan Johor dan Kesultanan Aceh pada zaman
kegemilangan Johor.
Keluarga Raja Ali Haji ini merupakan
keluarga yang berjaya melahirkan ramai individu yang terpelajar dan cenderung
melibatkan diri dalam dunia penulisan. Ahli keluarga mereka yang pernah
melibatkan diri dalam bidang penulisan ialah Raja Ahmad, Raja Haji Daud, Raja
Salehah, Raja Abdul Mutalib, Raja Kalsum, Raja Safiah, Raja Sulaiman, Raja
Hasan, Hitam Khalid, Aisyah Sulaiman, Raja Ahmad Tabib, Raja Haji Umar dan Abu
Muhammad Adnan. Raja Ali Haji ini merupakan ulama yang berketurunan Bugis yang
mana neneknya iaitu Opu Daeng Cellak merupakan orang asal Bugis tetapi
kemudiannya menetap di Riau seterusnya menyandang jawatan sebagai pembantu
sultan dalam hal ehwal pemerintahan negara.
Raja Ali Haji memiliki lebih
daripada seorang isteri. Isteri pertama
beliau bernama Sulung dan isteri kedua beliau pula bernama Raja Halimah dan
memiliki seorang anak perempuan iaitu Raja Kalthum yang merupakan pengarang
Syair Saudagar Bodoh dan seorang anak lelaki iaitu Raja Hasan yang merupakan
pengarang Syair Burung. Selain itu, Raja Ali Haji juga telah berkahwin dengan
Daing Cahaya dan dikurniakan beberapa orang cahaya mata.
3.0 Pendidikan
Raja Ali Haji
Sejak
kecil lagi Raja Ali Haji telah dididik untuk menuntut ilmu kerana keluarga
beliau memang sebuah keluarga yang mementingkan ilmu pengetahuan.Oleh hal yang
demikian, beliau terus menuntut ilmu dalam pelbagai bidang seperti sejarah,
kesusasteraan Melayu, keagamaan dan bahasa.
Setelah berpuluh tahun menuntut ilmu dan merasakan ilmu tersebut wajar
dikongsi bersama orang lain, akhirnya beliau menjadi seorang guru dan penulis
dalam bidang yang pernah dipelajari.
3.1 Raja
Ali Haji menuntut ilmu
Raja
Ali Haji telah dibawa untuk menuntut ilmu oleh bapanya sejak kecil lagi. Ketika Raja Haji Ahmad menjadi utusan
kerajaan Riau ke Betawi untuk berjumpa dengan Gabenor Baron Van der Capellen,
beliau membawa Raja Ali Haji bersama untuk memberikan peluang kepada anaknya
untuk mendalami ilmu pengetahuan terutamanya ilmu agama Islam. Hal ini demikian kerana, ketika beliau
menjadi utusan, beliau telah menemui ramai ulama yang terkenal dalam bidang
ilmu agama Islam seperti Saiyid Abdur Rahman al-Mashari.Ketika menemui ulama
ini, Raja Ali Haji telah berkesempatan untuk mempelajari ilmu falak.
Selain ke Betawi, Raja Ali Haji juga
telah mengikut bapanya ke Mekah.Berdasarkan sejarah, Raja Haji Ahmad dan Raja
Ali Haji merupakan keturunan Raja Riau yang terawal menunaikan ibadah haji
iaitu kira-kira tahun 1243 Hijrah.Mereka tinggal di Tanah Suci Mekah dalam
jangka masa yang agak lama. Ketika
mereka menetap di sana, Raja Ali Haji berpeluang untuk menuntut ilmu keislaman
dan ilmu bahasa Arab dengan Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani yang pada
ketika itu merupakan Ketua Syeikh Haji yang sangat berpengaruh dalam kalangan
masyarakat setempat. Dalam perjalanan
pulang ke Riau dari Mekah, mereka berkesempatan untuk singgah di Kaherah untuk
menimba serba sedikit ilmu di sana.
Selain daripada ilmu keagamaan yang
mencakupi ilmu fardhu ain, fiqh ilmu falak dan bahasa Arab, Raja Ali Haji
berminat untuk mempelajari hal-hal kebudayaan.Beliau mula menggemari bidang
kebudayaan hasil daripada ilmu pengetahuan yang diperoleh hasil daripada
persahabatan beliau dengan beberapa orang sarjana kebudayaan dari Belanda
seperti Van Der Waal dan T. Roode. Beliau bukan sahaja cenderung dalam budang
keagamaan dan kebudayaan, malah beliau juga memiliki ilmu pengetahuan dalam
bidang lain seperti bidang bahasa, sastera, sejarah, pentadbiran dan
undang-undang. Kehebatan dan usaha tanpa
jemu beliau menuntut ilmu dalam pelbagai bidang menjadikan beliau seorang ulama
dan tokoh yang hebat juga dalam pelbagai bidang ilmu.Berdasarkan ilmu yang
diperoleh, beliau telah berjaya menjadi pendidik dan menghasilkan pelbagai
karya hebat yang boleh dijadikan panduan dan rujukan masyarakat terdahulu
hingga kini.
3.2 Raja
Ali Haji sebagai guru
Raja
Ali Haji sememangnya sudah terkenal dengan kebijaksanaan dan kepimpinan beliau
sejak beliau masih muda lagi. Dalam usia
yang masih muda, beliau telah menjadi
seorang guru agama yang terkenal. Ketika
Raja Ali bin Raja Jaafar diangkat sebagai Yamtuan Muda Kerajaan Riau VII iaitu
pada tahun 1845 hingga tahun 1857, Raja Ali Haji telah dilantik menjadi
penasihat keagamaan negara dan diminta untuk mengajar agama Islam. Raja Ali bin Raja Jaafar yang ketika itu
telah menggantikan Raja Abdul Rahman bin Raja Haji juga turut mempelajari ilmu
agama dengan Raja Ali Haji. Beliau memiliki pengetahuan yang sangat luas dalam
bidang keagamaan kerana beliau telah menuntut ilmu keagamaan daripada ulama
terkemuka seperti Saiyid Abdur Rahman al-Mashari yang ditemuinya ketika beliau
mengembara sambil menuntut ilmu bersama bapanya.
Setelah agak lama berkecimpung dalam
bidang pendidikan keagamaan, Raja Ali Haji menceburkan diri dalam bidang
pendidikan yang terdiri daripada bidang Sejarah dan bahasa. Ketika itu, beliau telah menjadi pendidik
dalam bidang Ilmu Nahu, Ilmu Sharaf, Ilmu Usuluddin, Ilmu Fiqh, Ilmu Tasauf dan
pelbagai bidang ilmu yang lain. Ramai
penduduk tempatan terutamanya anak muda dan ulama yang datang berdagang ke
tempat beliau mengambil kesempatan untuk mempelajari ilmu agama serta ilmu lain
daripada beliau. Selain itu, kebolehan
beliau menguasai beberapa bahasa seperti bahasa Melayu, bahasa Hindustan,
bahasa Tamil dan bahasa Inggeris telah menarik minat sekumpulan askar Inggeris
yang berbangsa India untuk belajar bahasa Inggeris agar mereka mudah untuk
berinteraksi dengan askar yang orang putih.
3.3 Bakat
kepengarangan Raja Ali Haji
Raja
Ali Haji merupakan seorang tokoh karya agung yang telah banyak menerbitkan
karya sendiri sama ada buku tatabahasa, kamus serta syair. Beliau dianggap sebagai seorang pujangga
Melayu yang sangat terkemuka dalam sejarah kesusasteraan Melayu tanah
air.Setelah diangkat sebagai pujangga yang telah terkenal dalam dunia kesusasteraan
Melayu, beliau memiliki impian untuk memperbaiki bangsa dan berharap agar
bangsa Melayu maju di dunia dan akhirat serta hidup dalam kemuafakatan serta
berlandaskan hukum syariat.Impian beliau ini banyak diluahkan melalui karyanya
yang mana dapat dilihat bahawa kebanyakan karya beliau adalah berkisarkan
kepada ketatanegaraan dan keagamaan.Unsur keagamaan ini jelas dapat dilihat
melalui syair-syair beliau.
Selain Raja Ali Haji, ramai juga
ahli keluarga beliau yang terlibat dalam bidang syair. Antaranya ialah bapanya iaitu Raja Ahmad yang
mengarang Syair Ungku Puteri, Raja
Hasan dan Raja Sufiah iaitu anak beliau yang mengarang Syair Burung dan Syair
Kumbang Mengindera, manakala kakak kepada Raja Hasan dan Raja Sufiah iaitu
Raja Kalthum telah menulis Syair Saudagar
Bodoh.Ada antara cucu Raja Ali Haji yang menjadi pengarang serta penulis
syair yang terkenal dalam arena kesusasteraan Melayu. Antara syair yang ditulis oleh Raja Ali Haji
ialah Syair Siti Sianah, Syair Suluh Pegawai, Syair Hukum Nikah dan Syair
Sultan Abdul Muluk. Semua syair
hasil tulisan beliau ini adalah berdasarkan kepada kehidupan sebenar masyarakat
sekeliling. Hal ini demikian kerana
beliau dianggap sebagai Bapa Permodenan Melayu kerana beliau menulis sesuatu
berdasarkan kisah benar dan tidak pernah menulis cerita-cerita mitos seperti
pengarang lain sebelumnya.
Selain aktif mengarang syair, beliau
juga menceburkan diri dalam bidang lain dengan lebih meluas. Atas cadangan saudaranya sendiri iaitu Raja
Ali yang merupakan Yamtuan Muda Kerajaan Riau VIII, beliau telah berjaya
menghasilkan beberapa karya yang berkisarkan nahu bahasa Melayu iaitu Kitab Bustanul Katibin
Lisubyanil-Muta’alimin yang membawa maksud Kitab Perkebunan Jurutulis bagi Kanak-kanak yang Hendak Menuntut Belajar
Akan Dia. Karya ini telah dihasilkan
pada 20 Syaaban 1273 bersamaan 15 April 1857 dan ia telah dicap dengan cap batu
di Penyengat. Beliau turut mengarang
kamus yang diberi nama Kitab Pengetahuan Bahasa
yang telah mula disusun sejak tahun 1858 dan memiliki 465 muka surat.
Seperti yang kita sedia tahu, Raja
Ali Haji ialah individu yang berketurunan Bugis dan beliau juga memiliki
pengetahuan dalam pentadbiran kerana beliau merupakan salah seorang ahli
keluarga kerabat pemerintah di Riau.
Mungkin kerana minat beliau untuk mendalami susur galur keturunan
beliau, beliau telah menulis sebuah karya berjudul Kitab Salasilah Melayu dan Bugis Lama dan Sekelian Raja-rajanya
pada tahun 1282 H. Kitab ini juga
ditulis sebagai panduan generasi akan datang yang berminat untuk mengetahui dan
mengkaji salasilah masyarakat Bugis. Menerusi karya ini, dapat dilihat bahawa
beliau telah memasukkan unsur syair serta pantun untuk menjadikan penulisan
beliau lebih menarik.
Sebuah lagi karya beliau ialah Tuhfat al-Nafis yang merupakan karya
yang terbaik pernah dihasilkan dan
mengandungi sejarah raja-raja Melayu dan Bugis. Kitab ini merpuakan kitab sejarah dan melalui
kitab inilah Raja Ali Haji menulis dengan peranan beliau sebagai sejarawan
tanpa memasukkan unsur atau bidang lain seperti bidang bahasa, kesusasteraan
mahu pun bidang keagamaan sebagai fokus utama.
Beliau menulis Tuhfat al-Nafis ini berdasarkan pengalaman serta kejadian
yang pernah dilihat sendiri di sekelilingnya.Kisahnya ketika kecil seperti
mengikut bapanya mengembara turut tercatat dalam karya paling besar yang
dihasilkan oleh beliau ini.
4.0 Karya
Raja Ali Haji
Seperti
yang kita sedia maklum, raja ali haji menulis banyak karya dalam pelbagai
bidang. Hal ini demikian kerana beliau
memiliki kepakaran dan kemahiran dalam pelbagai bidang.Beliau telah
menghasilkan banyak syair, kitab bahasa, kesusasteraan dan kitab berkenaan
salasilah keturunan beliau sendiri.
4.1 Puisi-puisi
Raja Ali Haji
Raja
Ali Haji telah mengarang banyak puisi dan semua puisi ini ditulis berdasarkan
kepada pengalaman dan pemerhatian terhadap keadaan sekeliling. Antara puisi hasil tulisan beliau ialah Inilah Ikat-ikatan Dua Belas Puji, Gurindam
Dua Belas, Syair Hukum Faraid, Syair Suluh Pegawai, Syair Gemala Mastika Alam,
Syair Nasihat (Thamarat al-Muhimmah), Syair Siti Sianah, Syair Gemala Mestika
Alam dan Syair Sultan Abdul Muluk. Kebanyakan
puisi berbentuk syair yang telah dikarang oleh beliau memiliki unsur pengajaran
yang sangat sesuai dijadikan panduan oleh masyarakat pada
zaman beliau dan generasi akan datang.
4.1.1 Gurindam
Dua Belas
Puisi
ini merupakan puisi beliau yang sangat terkenal dan masa ini ia digunakan
sebagai salah satu antologi puisi yang terkandung dalam Antologi Puisi dan Cerpen Harga Remaja yang
menjadi teks Komponen Sastera (KOMSAS) dalam pengajaran dan pembelajaran bagi
pelajar tingkatan empat. Hal ini
demikian kerana, bait-bait puisi ini sarat dengan unsur nasihat yang sangat
berguna kepada masyarakat. Gurindam ini
diberi namaGurindam Dua Belas kerana
ia mengandungi dua belas fasal dan juga dua belas rangkap yang mana setiap satu
fasal terkandung dalam satu rangkap gurindam.
Sebelum memulakan penulisan puisi
ini, beliau terlebih dahulu menulis serba sedikit berkenaan puisi seperti kata
aluan yang mengandungi tarikh gurindam ditulis, pengarang serta kebaikan yang
boleh diperoleh daripada gurindam ini iaitu:
“Amma ba’du daripada itu, maka
tatkala sampai Hijratu’l-Nabi 1263, sanat, kepada dua puluh hari tiga, bulan
Rajab hari Selasa maka diilhamkan Allah Taala kepada kita iaitu Raja Ali Haji,
mengarang satu gurindam cara Melayu iaitu yang boleh juga jadi diambil faedah
sedikit-sedikit daripada perkataannya itu pada orang yang ada menaruh akal,
maka adalah banyaknya gurindam itu dua belas fasal di dalamnya”
(Drs. Shalleh Saidi, 1969)
Berdasarkan
kepada pernyatan di atas, didapati bahawa gurindam ini telah ditulis pada 23
Rejab 1263 H iaitu pada hari Selasa dan telah dikarang oleh Raja Ali Haji. Menurut pernyataan di atas lagi, gurindam ini
mengandungi 12 fasal.Melalui gurindam ini, beliau memberikan definisi perkataan
‘gurindam’ adalah berbeza dengan syair kerana syair tidak memiliki jawapan,
sebaliknya gurindam terdiri daripada soalan dan jawapan.Seperti yang
diterangkan, baris kedua gurindam ialah jawapan, manakala baris pertama pula
merupakan soalan kepada jawapan tersebut.
Setiap puisi terdiri daripada
beberapa ciri yang tersendiri.Begitu juga dengan gurindam ini.Gurindam Dua Belas terdiri daripada rima
akhir aa dan setiap rangkap hanya terdiri daripada dua baris sahaja. Daripada aspek bilangan perkataan pula,
setiap baris dalam gurindam ini hanya terdiri daripada dua hingga enam
perkataan dan dalam gurindam ini juga banyak mengandungi perkataan bahasa Arab
seperti perkataan ‘makrifat’.Selain itu, beliau juga menulis gurindam ini
seolah-olah pembaca memahami perkara yang ingin disampaikan.Sebagai contoh,
beliau menulis, “Barang siapa mengenal yang empat” tetapi beliau tidak
memberikan penerangan berkenaan empat perkara yang hendak disebutkan itu.
Nasihat yang ingin disampaikan
melalui gurindam ini ialah berkenaan hal-hal keagamaan.Keseluruhan fasal yang
terkandung dalam gurindam ini menasihati masyarakat agar taat dengan perintah
Allah dan meninggalkan larangan-Nya.Sebagai contoh, melalui fasal 1.1, Raja Ali
Haji menerangkan bahawa individu yang sangat taat dan patuh kepada agama
dianggap berjaya dalam kehidupan di dunia berbanding manusia yang tidak
taat.Fasal 2.2 pula membicarakan berkenaan rukun Islam yang pertama iaitu
berkenaan solat.Seperti yang kita sedia maklum, solat merupakan tiang kepada
agama Islam. Oleh hal yang demikian,
dalam gurindam ini, beliau menyatakan bahawa individu yang meninggalkan solat
sama seperti rumah yang tidak bertiang.
Selain isu keagamaan, gurindam ini juga mengandungi nasihat yang meminta
agar setiap individu memelihara tingkah laku agar berkelakuan senonoh dan ada
juga nasihat beliau yang mempunyai kaitan dengan pergaulan dalam kehidupan
bermasyarakat iaitu pada fasal keenam dan ketujuh.
4.1.2 Syair Suluh Pegawai
Pada
zaman dahulu, syair ini tidak mempunyai nama, namun ia masih terkenal dalam
kalangan sarjana Barat. Hal ini demikian
kerana mereka mengenali syair ini dengan nama lain iaitu Syair Hukum Nikah atau Syair
Kitab al-Nikah. Syair ini disimpan
di Perpustakaan Universiti Leiden dan ia bertarikh 1307 Hijrah bersamaan 1899
Masihi. Nama Syair Suluh Pegawai ini telah wujud akibat penemuan teks ini
bersama-sama Syair Siti Sianah dan
satu naskah lagi dalam bentuk bercetak dan telah dicetak oleh Matba’ah
al-Ahmadiah, Singapura bertarikh 17 Rabiul Awal 1342 Hijrah.Naskah yang dicetak
pada 1342 Hijrah merupakan teks Syair
Suluh Pegawai naskah Pulau Penyengat.
Naskah Syair Suluh Pegawai yang bernama Syair Hukum Nikah pada awalnya mengandungi dua bahagian. Bahagian yang pertama bermula daripada
halaman satu hingga halaman 12 dan ia mengandungi 81 rangkap. Bahagian pertama
ini adalah berkenaan dengan harta pusaka dan dinamakan sebagai Syair Hukum Faraid. Usai penulisan rangkap terakhir bagi Syair Hukum Faraid, terus sahaja karya
ini dimulakan dengan frasa ‘Fasal yang Pertama’ dan ini membawa maksud
pengarang sudah memulakan penulisan Syair
Hukum Nikah.Teks Syair Suluh Pegawai
naskah Pulau Penyengat pula didahului dengan tiga rangkap syair sebagai
pengenalan. Perkara ini berbeza dengan
versi Syair Hukum Nikah yang mana ia
memiliki pengenalan yang sangat pendek kerana ia sudah ada pengenalan pada
bahagian harta pusaka.Syair ini terdiri daripada dua bahagian perbincangan
iaitu mengenai hukum syariah dan tasawuf.
Syair
Suluh Pegawai dalam Syair Hukum Nikah
menceritakan soal perkahwinan merangkumi aspek hukum melihat perempuan, syarat
saksi, saudara susuan, walimatul urus, Qismah dan Nusyuz, talak, idah dan
memelihara anak.Antara perkara yang dibincangkan dalam syair ini ialah
ciri-ciri perempuan yang boleh dijadikan isteri, syarat memandang perempuan,
perkara yang diharamkan nikah, larangan meminang tunangan orang dan syarat
harus berkahwin.Syair ini terdiri daripada 13 fasal. Fasal pertama berkenaan rukun nikah, fasal
kedua berkenaan kufu, fasal ketiga mengenai mas kahwin, fasal keempat mengenai
walimah, fasal kelima berkenaan Qismah dan Nusyuz, fasal keenam adalah
berkenaan tanda-tanda derhaka, fasal ketujuh berkenaan tebus talak, fasal
kelapan mengenai bilangan talak, fasal kesembilan berkenaan idah, fasal
kesepuluh berkenaan istibra’, fasal kesebelas berkenaan rida’, fasal kedua
belas mengenai nafkah dan fasal yang terakhir adalah mengenai al-Hadanah iaitu
hak penjagaan anak.
4.1.3 Syair
Siti Sianah
Syair Siti Sianah
terdiri daripada dua versi yang berbeza iaitu ia ditampilkan dalam versi
nashkah dan versi yang bercetak. Versi
naskah ini merupakan versi Syair Siti
Sianah yang digabungkan dengan Syair
Suluh Pegawai yang mana ia ditulis bermula pada halaman satu hingga halaman
70. Sebelum memulakan penulisan isi
syair, Raja Ali Haji telah memulakannya dengan pendahuluan yang terdiri
daripada sembilan rangkap dan ditulis dengan menggunakan bahasa Arab.Hal ini
demikian kerana Raja Ali Haji mahir dalam beberapa bahasa dan salah satunya
ialah bahasa Arab.Seperti yang kita ketahui, Syair Suluh Pegawai ini adalah nasihat kepada kaum lelaki, manakala
Syair Siti Sianah ini pula merupakan
nasihat yang diberikan oleh raja Ali Haji kepada kaum wanita.Setiap kaum wanita
masa dahulu dan sekarang digalakkan untuk memahami syair ini untuk mendapatkan
iktibar dan seterusnya mengaplikasikan dalam kehidupan seharian.Perkara ini
penting agar kaum wanita menjaga maruah dan dipandang tinggi oleh masyarakat.
Syair ini terdiri daripada 574
rangkap yang mana setiap rangkap terdiri daripada empat baris dan setiap baris
terdiri daripada kira-kira empat hingga enam perkataan.Syair Siti Sianah ini dibahagikan mengikut perkara yang ingin
dibincangkan dalam setiap rangkap syair.
Oleh hal yang demikian, setiap rangkap syair yang memiliki perkara yang
sama ingin diceritakan akan dikumpulkan dalam tajuk kecil. Dalam syair ini terdiri daripada 64 tajuk
kecil dan antara tajuk kecil dalam syair ini ialah Perkataan Rawi, Kenyataan
Bersuci, Fasal Sembahyang Berjemaah, Muafakat kerana Menuntut Ilmu dan Makna
Riak. Penulisan syair ini mencampurkan
penggunan bahasa Melayu dan bahasa Arab, tetapi bahasa Arab yang digunakan
adalah sedikit.Antara perkataan bahasa Arab yang digunakan ialah adabu’l yang
membawa maksud adat dan al-Walidi yang bermaksud bapa.
4.1.4 Syair
Sinar Gemala Mastika Alam
Syair
ini merupakan syair terjemahan yang telah diterjemah oleh Raja Ali Haji
daripada sebuah buku bahasa Arab yang tidak diketahui tajuknya.Syair ini
terdiri daripada dua jenis iaitu dalam bentuk naskah dan bercetak, namun, yang
telah disediakan dalam bentuk naskah ini tidak ditemui.Teks Syair Sinar Gemala Mastika Alam dalam
bentuk bercetak telah dicetak oleh Mathba’atu-l-Riauwiyah, Pulau Penyengat pada
1311 Hijrah. Syair yang memiliki tajuk
yang sangat indah ini mengandungi 111 rangkap dan ia merupakan syair yang
berbentuk fiksyen seperti Syair Dandan
Setia dan Syair Bidasari. Perkataan gemala dan mastika yang terdapat
dalam judul syair ini merujuk kepada sesuatu yang akan menerangi dunia dan
dalam konteks syair ini, gemala yang dimaksudkan oleh pengarang ialah
perjuangan Nabi Muhammad S.A.W dalam usaha membangunkan serta menegakkan agama
Islam. Syair ini adalah syair yang
menceritakan riwayat hidup serta biografi baginda S.A.W yang disanjung oleh
masyarakat.
Syair ini terdiri daripada 19 rangkap yang merupakan
mukadimah atau pengenalan kepada syair, fasal pertama dan kedua yang terdiri
daripada 12 rangkap syair yang menceritakan berkenaan kejadian yang berlaku
ketika kelahiran baginda, fasal ketiga yang terdiri daripada enam rangkap syair
pula menceritakan pengalaman Rasulullah ketika masih kanak-kanak, fasal keempat
menceritakan kisah Nabi ketika berusia 12 tahun dan berada bawah jagaan bapa
saudaranya, fasal kelima pula menceritakan pengalaman Nabi berniaga dan
perkahwinan Baginda dengan Siti Khadijah, fasal keenam adalah berkenaan
perlantikan Nabi sebagai Rasul apabila baginda telah menerima wahyu, fasal
ketujuh pula menceritakan kisah Nabi yang membawa seruan agama dan fasal yang
terakhir adalah berkenaan perjuangan Nabi mengembangkan agama Islam walaupun
telah ditentang oleh pelbagai pihak.
4.1.5 Syair
Sultan Abdul Muluk
Syair
Sultan Abdul Muluk ini diterbitkan dalam tujuh edisi yang mana empat
daripadanya adalah teks berbentuk naskah, manakala tiga yang lainya adalah teks
berbentuk cetakan.Teks-teks ini telah diterbitkan pada tahun yang berlainan dan
diterbitkan oleh penerbit yang berbeza.
Suatu perkara yang unik berkenaan teks ini ialah kesemua teks tidak
dituliskan nama pengarangnya kecuali teks yang telah diterbitkan oleh Roorda
van Eysinga. Telah dikatakan bahwa syair
ini bukan hasil tulisan Raja Ali Haji, sebaliknya telah ditulis oleh adiknya,
Zaleha pada tahun 1262 Hijrah, namum P. Roodra van Eysinga telah mendakwa
bahawa Raja Ali Haji merupakan pengarang Syair ini. Hal ini demikian kerana, ada yang menyatakan
bahawa kedua-dua individu ini telah hidup pada zaman yang sama dan sering berutus
surat. Dalam surat kedua Raja Ali Haji
kepada van Eysinga menyatakan bahawa beliau telah mengirimkan syair yang telah
diubahsuai daripada prosa Hikayat Sultan
Abdul Muluk.
Syair
ini adalah syair yang berbentuk fiksyen iaitu berbentuk ilmiah dan latar
belakang di dalam syair ini adalah di beberapa tempat seperti di Barbari, Ban
dan Hindustan.Antara pengajaran dan nasihat yang diperoleh melalui Syair Sultan Abdul Muluk ini ialah
kegigihan seorang wanita yang membela kesusahan yang dialami oleh suaminya
sendiri.
4.2 Kitab Bahasa Raja Ali Haji
Selain
daripada puisi-puisi yang terdiri daripada pelbagai syair, Raja Ali Haji turut
menyediakan karya dalam bidang bahasa dan pelbagai bidang lain. Beliau memiliki pengetahuan yang meluas dalam
pelbagai bidang sehingga beliau terdorong untuk menghasilkan kitab berkenaan
bidang bahasa.
4.2.1 Bustanul-Katibin
Lisubyanil-Muta’alimin
Kitab
Bustanul-Katibin Lisubyanil-Muta’alimin merupakan
kitab yang ditulis dalam bentuk cap batu pada 20 Syaaban 1237 Hijrah bersamaan
15 April 1857 di Pulau Penyengat. Kitab
ini telah ditulis atas cadangan oleh Yamtuan Muda Raja Ali yang pada ketika itu
menuntut ilmu dengan Raja Ali Haji.
Judul kitab ini bermaksud Kitab
Perkebunan Jurutulis bagi Kanak-kanak yang Hendak Menuntutut Belajar akan
Dia. Kitab ini terdiri daripada
pendahuluan, 31 fasal dan ia dibahagi kepada dua dan penutup. Ia diterbitkan
dengan ketebalan 70 muka surat. 31 fasal
yang terkandung dalam kitab ini telah dibahagikan kepada dua iaitu satunya ia
berkenaan penulisan bahasa Melayu dan yang keduanya adalah tentang nahu bahasa
Arab yang telah disesuaikan dengan bahasa Melayu.
Kitab ini adalah kitab yang
mengandungi pelajaraan ejaan dan tatabahasa yang sesuai dijadikan rujukan oleh
kanak-kanak dan ia juga mengajarkan cara untuk menterjemah huruf Arab ke dalam
bahasa Melayu. Pada bahagian pertama
kitab ini, ia hanya menerangkan berkenaan ejaan dan tatabahasa, manakala pada
bahagian kedua pengarang berusaha untuk menyesuaikan sistem bahasa Melayu dengan
nahu bahasa Arab tetapi usaha beliau agak kurang berhasil kerana dikatakan
bahawa ayat yang terkandung dalam bab dua tersebut adalah ayat-ayat Arab yang
telah menggunakan perkataan Melayu. Pada
19 April 1896, von de Wall yang merupakan rakan kepada Raja Ali Haji telah
membuat ulasan berkenan kitab ini dan menyatakan bahawa beliau tidak berpuas
hati dengan penulisan Raja Ali Haji di dalam kitab tersebut.
4.2.2 Kitab
Pengetahuan Bahasa
Kitab Pengetahuan Bahasa
merupakan sebuah lagi kita yang dianggap popular berbanding karya Raja Ali Haji
yang lain. Kitab ini telah disusun pada
tahun 1858 dan telah dicetak pada tahun 1929 di Singapura. Kitab ini merupakan sebuah kamus yang lebih
sesuai dikatakan sebagai ensilklopedia yang dalamnya terdiri daripada pengetahuan,
pendapat dan pandangan pengarang berkenaan perkataan yang terkandung dalam kitab
ini. Seperti yang kita sedia maklum,
perkataan yang terkandung dalam kamus masa ini telah disusun mengikut abjad
agar dapat memudahkan pencarian perkataan beserta makna, namun, perkara
sebaliknya berlaku dalam Kitab
Pengetahuan Bahasa kerana ia tidak disusun mengikut abjad. Kitab yang telah disusun oleh Raja Ali Haji
ini tidak sempat disiapkan dan hanya siap disusun sehingga huruf ‘cha’ sahaja.
Melalui
kitab ini, Raja Ali Haji menyatakan bahawa orang melayu yang menggunakan
perkataan ‘bilang’ bagi menggantikan perkataan ‘kata’ dan ‘kasi’ menggantikan
perkatan ‘beri’ telah dikatakan telah merosakkan bahasa sendiri. Selain itu, beliau turut menuliskan bahawa
orang Melayu yang menghisap cerutu iaitu rokok daun yang dibalut dengan
tembakau dan jalan beriringan dengan orang Eropah. Hal ini demikian kerana, menurut beliau
kebudayaan Barat dianggap tidak bersesuaian dengan kebudayaan dan gaya hidup
masyarakat Melayu.
5.0 KESIMPULAN
Raja
Ali Haji boleh dikatakan sebagai seorang tokoh karya agung yang telah banyak
berjasa kepada dunia penulisan.Beliau telah menulis banyak karya dalam pelbagai
bidang seperti bidang keagamaan, kesusasteraan, bahasa, Sejarah dan ketatanegaraan.Penguasaan
beliau dalam pelbagai bidang ini adalah akibat daripada usaha beliau yang
belajar tanpa rasa jemu sejak kanak-kanak lagi.Perkara ini ditambah lagi dengan
pengalaman yang diperoleh ketika beliau mengikut bapanya, Raja Ahmad mengembara
ke pelbagai tempat.
Penguasaan beliau dalam pelbagai
bidang menjadikan beliau lebih kreatif dan bijak menghasilkan pelbagai karya
dalam pelbagai bidang.Namun demikian, beliau lebih banyak mengarang syair yang
dikarang hasil daripada pemerhatian fenomena yang berlaku di
sekelilingnya.Beliau tidak seperti pengarang sebelumnya yang hanya menghasilkan
karya-karya berbentuk mitos.Antara alasan beliau menghasilkan karya berdasarkan
kepada pemerhatian sekeliling kerana beliau mahu masyarakat mengambil pengajaran
dan iktibar daripada kisah benar yang telah dihasilkan.
Kesimpulannya, karya yang telah
dihasilkan oleh beliau berasaskan kepada ilmu pengetahuan yang diperoleh sejak
kecil sangat sesuai dijadikan panduan dan iktibar oleh masyarakat masa ini
dalam menjalani kehidupan seharian.
Diharapkan agar semua karya Raja Ali Haji yang bagus ini dipelihara dan
boleh dijadikan bahan rujukan kepada generasi akan datang.
No comments:
Post a Comment